बैलपोळ्यादिवशी बैलांना अंघोळ घातली जाते व त्यांना झुलींनी सजवले जाते, त्यांच्या शिंगांना रंगवले जाते, गळ्यात हार घातले जातात, विधिवत पूजा केली जाते. हा सण साजरा करताना काही रूढी-परंपरा पार पाडताना होणाऱ्या चुकांमुळे बैलांच्या आरोग्यास इजा पोचते व ही इजा अपायकारक ठरू शकते.
बैलांच्या कष्टाप्रती कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी महाराष्ट्रात "बैलपोळा" हा सण साजरा केला जातो. हा सण श्रावण महिन्यातील पिठोरी अमावस्येला येतो, महाराष्ट्रातील काही भागांत भाद्रपद पोळा साजरा केला जातो; ज्याला "कारहूनी" नावाने संबोधले जाते. कर्नाटकातील शेतकरी ज्येष्ठ महिन्यात मूळ नक्षत्रावर बेंदूर (पोळा) साजरा करतात. पोळ्याच्या परंपरा पार पाडताना होणारी इजा व त्यावरील उपाय-
१) बैलांना घातली जाणारी अंघोळ
पावसाळा असल्यामुळे नद्या, नाले, ओढे अशा पाणीसाठ्यांमध्ये बैलांना अंघाेळ घातली जाते. हे साठलेले पाणी बऱ्याच जिवाणू, विषाणू, परोपजीवी व त्यांची अंडी यांचे निवासस्थान असते. बैल या साठ्यामध्ये अंघोळीस आणल्यावर हे दूषित पाणी पितात व संसर्गास बळी पडू शकतात. इतर बैल या पाण्यात धुतल्यानंतर त्यांच्या शरीरावरील परोपजीवी उदा. गोचीड, उवा, लिखा व त्यांची अंडी या पाण्यात मिसळून जातात व निरोगी बैलांना त्याचा प्रादुर्भाव दिसून येतो. नुकत्याच झालेल्या पेरणीदरम्यान व मशागत करताना बहुतांश बैलांना जखमा होत असतात; या जखमांतून दूषित पाण्यातील जंतू शरीरात प्रवेश करून संसर्गाची शक्यता बळावते.
उपाय
- बैलांच्या अंघोळीसाठी जलसाठ्यातील, गढूळ, दूषित पाण्याचा वापर प्रकर्षाने टाळावा. स्वच्छ पाणी वापरावे.
- शरीरावरील जखमांवर उपचारासाठी प्रतिजैवकांची योग्य मात्रा पशुवैद्यकाकडून टोचून घ्यावी.
- बैल जर सार्वजनिक जलस्रोताच्या संपर्कात आले असतील तर बाह्यपरोपजीवीनाशक औषधी शरीरावर फवारावी व जंतनाशक पाजावे.
२) शिंग साळणे व शिंग रंगविणे
बैल जास्तीत-जास्त आकर्षक दिसावेत म्हणून शेतकरी शिंगांना आकार देतात त्यासाठी ती साळण्याची पद्धत असते. शिंग साळण्यासाठी वापरण्यात येणारी वस्तू निर्जंतुक नसल्यास जखम होऊन शिंगाच्या कर्करोगाचा (Horn Cancer) धोका उद्भवतो. शिंगाच्या कर्करोगावर शिंग समूळ कापणे हा एकमात्र उपाय पशुवैद्यकाकडे राहतो; परिणामतः शिंग नसलेल्या बैलाची बाजारातील किंमत कमी होते. साळण्यासाठी वापरण्यात येणारी वस्तू गंजलेली असेल तर धनुर्वात होण्याची शक्यता असते. शिंग रंगविण्यासाठी ऑइल पेंट्सचा वापर करतात, ज्यात झिंक ऑक्साइड, टीटॅनियम डायऑक्साइड, कॅडमिअमसारखे त्वचेसाठी घातक असणारी रसायने असतात.
उपाय
- शिंग साळणे शक्यतो टाळावे आणि शिंग रंगविण्यासाठी नैसर्गिक रंग वापरावेत.
- साळताना जखम झाली असल्यास उपचार करून धनुर्वात रोगप्रतिबंधक लस टोचून घ्यावी.
३) तेल आणि अंड्यांचे मिश्रण पाजणे
बैल तजेलदार, मांसल व धष्टपुष्ट दिसावे म्हणून तेलातून अंडी पाजली जातात. हे मिश्रण चुकीच्या पद्धतीने पाजताना बैल ठसकतात आणि मिश्रण अन्ननलिकेऐवजी श्वासनलिकेतून फुफ्फुसात जाते; त्यामुळे फुफ्फुसाचा दाह म्हणजे न्यूमोनिया होऊन जनावर दगाऊ शकते.
उपाय
- मिश्रण पाजताना योग्य काळजी घ्यावी, ज्याने जनावर ठसकणार नाही.
- तेल, अंडी यात स्निग्ध पदार्थ व प्रथिने असतात जी स्नायूंना बळकट करण्यासाठी व वजन वाढवण्यास उपयुक्त ठरतात, यांना पर्याय म्हणून तेलवर्गीय बियांच्या पेंडीचा वापर करावा. जेणेकरून हेतू साध्य होईल आणि धोकाही टळेल.
४) पिठाचे गोळे व पोळ्या चारणे
पोळ्याच्या दिवशी व त्याआधी बैलांना ज्वारीच्या पिठाचे गोळे व नैवेद्य म्हणून पूरणपोळ्या, कडधान्याचा भरडा चारला जातो. प्रमाणाबाहेर चारल्या जाणाऱ्या ऐवजामुळे पोटाच्या चोथ्या व सर्वात मोठ्या भागाची व्याधी निर्माण होते. रक्तातील लॅक्टिक ॲसिडचे प्रमाण वाढून जिवाला धोका निर्माण होतो.
उपाय
- पोटाच्या व्याधीमुळे बाधित जनावर पोटाला लाथा मारते, दात खाते, जीभ चावते, चारही पाय वर करून उजव्या बाजूस लोळते. अशी लक्षणे दिसून आल्यास तात्काळ पशुवैद्यकाकडून उपचार करून घ्यावे.
- प्राथमिक उपचार म्हणून पाणी व खाण्याच्या सोड्याचे मिश्रण पाजावे. पाजताना जनावर ठसकणार नाही याची काळजी घावी.
५) बैलांची मिरवणूक
पोळ्यादिवशी संध्याकाळी सजवलेल्या बैलांची वाजतगाजत मिरवणूक काढली जाते. मिरवणुकीत बऱ्याच ठिकाणी बैल पळवले जातात, अशा वेळी अनेक ठिकाणी दुर्घटना घडून बैल गंभीर जखमी होतात. काही बैलांना वेगाने पळण्याची सवय नसते म्हणून ती उधळतात आणि त्यांच्या आतड्याला पीळ पडण्याची दाट शक्यता असते.
संपर्क ः डॉ. प्रवीण पतंगे, ९८९०७४९४२९
(पशुधन विकास अधिकारी, ता. एटापल्ली, जि. गडचिरोली)
बैलपोळ्यादिवशी बैलांना अंघोळ घातली जाते व त्यांना झुलींनी सजवले जाते, त्यांच्या शिंगांना रंगवले जाते, गळ्यात हार घातले जातात, विधिवत पूजा केली जाते. हा सण साजरा करताना काही रूढी-परंपरा पार पाडताना होणाऱ्या चुकांमुळे बैलांच्या आरोग्यास इजा पोचते व ही इजा अपायकारक ठरू शकते.
बैलांच्या कष्टाप्रती कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी महाराष्ट्रात "बैलपोळा" हा सण साजरा केला जातो. हा सण श्रावण महिन्यातील पिठोरी अमावस्येला येतो, महाराष्ट्रातील काही भागांत भाद्रपद पोळा साजरा केला जातो; ज्याला "कारहूनी" नावाने संबोधले जाते. कर्नाटकातील शेतकरी ज्येष्ठ महिन्यात मूळ नक्षत्रावर बेंदूर (पोळा) साजरा करतात. पोळ्याच्या परंपरा पार पाडताना होणारी इजा व त्यावरील उपाय-
१) बैलांना घातली जाणारी अंघोळ
पावसाळा असल्यामुळे नद्या, नाले, ओढे अशा पाणीसाठ्यांमध्ये बैलांना अंघाेळ घातली जाते. हे साठलेले पाणी बऱ्याच जिवाणू, विषाणू, परोपजीवी व त्यांची अंडी यांचे निवासस्थान असते. बैल या साठ्यामध्ये अंघोळीस आणल्यावर हे दूषित पाणी पितात व संसर्गास बळी पडू शकतात. इतर बैल या पाण्यात धुतल्यानंतर त्यांच्या शरीरावरील परोपजीवी उदा. गोचीड, उवा, लिखा व त्यांची अंडी या पाण्यात मिसळून जातात व निरोगी बैलांना त्याचा प्रादुर्भाव दिसून येतो. नुकत्याच झालेल्या पेरणीदरम्यान व मशागत करताना बहुतांश बैलांना जखमा होत असतात; या जखमांतून दूषित पाण्यातील जंतू शरीरात प्रवेश करून संसर्गाची शक्यता बळावते.
उपाय
- बैलांच्या अंघोळीसाठी जलसाठ्यातील, गढूळ, दूषित पाण्याचा वापर प्रकर्षाने टाळावा. स्वच्छ पाणी वापरावे.
- शरीरावरील जखमांवर उपचारासाठी प्रतिजैवकांची योग्य मात्रा पशुवैद्यकाकडून टोचून घ्यावी.
- बैल जर सार्वजनिक जलस्रोताच्या संपर्कात आले असतील तर बाह्यपरोपजीवीनाशक औषधी शरीरावर फवारावी व जंतनाशक पाजावे.
२) शिंग साळणे व शिंग रंगविणे
बैल जास्तीत-जास्त आकर्षक दिसावेत म्हणून शेतकरी शिंगांना आकार देतात त्यासाठी ती साळण्याची पद्धत असते. शिंग साळण्यासाठी वापरण्यात येणारी वस्तू निर्जंतुक नसल्यास जखम होऊन शिंगाच्या कर्करोगाचा (Horn Cancer) धोका उद्भवतो. शिंगाच्या कर्करोगावर शिंग समूळ कापणे हा एकमात्र उपाय पशुवैद्यकाकडे राहतो; परिणामतः शिंग नसलेल्या बैलाची बाजारातील किंमत कमी होते. साळण्यासाठी वापरण्यात येणारी वस्तू गंजलेली असेल तर धनुर्वात होण्याची शक्यता असते. शिंग रंगविण्यासाठी ऑइल पेंट्सचा वापर करतात, ज्यात झिंक ऑक्साइड, टीटॅनियम डायऑक्साइड, कॅडमिअमसारखे त्वचेसाठी घातक असणारी रसायने असतात.
उपाय
- शिंग साळणे शक्यतो टाळावे आणि शिंग रंगविण्यासाठी नैसर्गिक रंग वापरावेत.
- साळताना जखम झाली असल्यास उपचार करून धनुर्वात रोगप्रतिबंधक लस टोचून घ्यावी.
३) तेल आणि अंड्यांचे मिश्रण पाजणे
बैल तजेलदार, मांसल व धष्टपुष्ट दिसावे म्हणून तेलातून अंडी पाजली जातात. हे मिश्रण चुकीच्या पद्धतीने पाजताना बैल ठसकतात आणि मिश्रण अन्ननलिकेऐवजी श्वासनलिकेतून फुफ्फुसात जाते; त्यामुळे फुफ्फुसाचा दाह म्हणजे न्यूमोनिया होऊन जनावर दगाऊ शकते.
उपाय
- मिश्रण पाजताना योग्य काळजी घ्यावी, ज्याने जनावर ठसकणार नाही.
- तेल, अंडी यात स्निग्ध पदार्थ व प्रथिने असतात जी स्नायूंना बळकट करण्यासाठी व वजन वाढवण्यास उपयुक्त ठरतात, यांना पर्याय म्हणून तेलवर्गीय बियांच्या पेंडीचा वापर करावा. जेणेकरून हेतू साध्य होईल आणि धोकाही टळेल.
४) पिठाचे गोळे व पोळ्या चारणे
पोळ्याच्या दिवशी व त्याआधी बैलांना ज्वारीच्या पिठाचे गोळे व नैवेद्य म्हणून पूरणपोळ्या, कडधान्याचा भरडा चारला जातो. प्रमाणाबाहेर चारल्या जाणाऱ्या ऐवजामुळे पोटाच्या चोथ्या व सर्वात मोठ्या भागाची व्याधी निर्माण होते. रक्तातील लॅक्टिक ॲसिडचे प्रमाण वाढून जिवाला धोका निर्माण होतो.
उपाय
- पोटाच्या व्याधीमुळे बाधित जनावर पोटाला लाथा मारते, दात खाते, जीभ चावते, चारही पाय वर करून उजव्या बाजूस लोळते. अशी लक्षणे दिसून आल्यास तात्काळ पशुवैद्यकाकडून उपचार करून घ्यावे.
- प्राथमिक उपचार म्हणून पाणी व खाण्याच्या सोड्याचे मिश्रण पाजावे. पाजताना जनावर ठसकणार नाही याची काळजी घावी.
५) बैलांची मिरवणूक
पोळ्यादिवशी संध्याकाळी सजवलेल्या बैलांची वाजतगाजत मिरवणूक काढली जाते. मिरवणुकीत बऱ्याच ठिकाणी बैल पळवले जातात, अशा वेळी अनेक ठिकाणी दुर्घटना घडून बैल गंभीर जखमी होतात. काही बैलांना वेगाने पळण्याची सवय नसते म्हणून ती उधळतात आणि त्यांच्या आतड्याला पीळ पडण्याची दाट शक्यता असते.
संपर्क ः डॉ. प्रवीण पतंगे, ९८९०७४९४२९
(पशुधन विकास अधिकारी, ता. एटापल्ली, जि. गडचिरोली)
0 comments:
Post a Comment