जनावरांना हिरवा अाणि वाळलेला चारा पुरेशा प्रमाणात दिला जातो; परंतु खनिज द्रव्यांकडे विशेष लक्ष दिले जात नाही. उत्तम अारोग्यासाठी अाणि शरीराच्या चांगल्या वाढीसाठी जनावरांच्या आहारात ऊर्जा आणि प्रथिनांशिवाय खनिज द्रव्यांचे व जीवनसत्त्वाचे पुरेसे प्रमाण असणे महत्त्वाचे असते.
जनावरांच्या आहारामध्ये सामान्य क्रिया घडवण्यासाठी कर्बोदके, प्रथिने व क्षार जास्त प्रमाणात तर जीवनसत्त्वे व खनिजे कमी प्रमाणात लागतात. जनावरांच्या आहारामध्ये एकूण २२ खनिजांची आवश्यकता असते. ज्यामध्ये कॅल्शिअम, फॉस्फरस, मॅग्नेशिअम, गंधक, सोडिअम, पोटॅशिअम आणि क्लोरिन ही सात प्रमुख खनिजे आहेत. सूक्ष्म खनिजांमध्ये मुख्यतः लोह, जस्त, मॅंगेनीज, तांबे, आयोडीन, कोबाल्ट आणि सेलेनिअम अशा १५ सूक्ष्म खनिजांचा समावेश होतो.
दुधाळ जनावरांच्या आहारामध्ये मुख्यतः धान्य, ढेप, हिरवा व सुक्या चाऱ्याचा वापर होतो. ज्यामधून आवश्यकतेनुसार प्रथिने, कर्बोदके आणि स्निग्ध पदार्थ उपलब्ध होतात; परंतु खनिजांची पूर्तता होऊ शकत नाही. दुधाळ जनावरांची खनिजांची गरज पूर्ण न झाल्यामुळे दूध उत्पादनावर व प्रजनन क्षमतेवर विपरीत परिणाम दिसून येतात. जनावरांच्या चयापचय क्रियेसाठी खनिजांची गरज असते.
जनावरांच्या आहारामध्ये नियमित लागणारी खनिजांची मात्रा.
| मुख्य खनिजे | प्रमाण (टक्के) | सूक्ष्म खनिजे | प्रमाण (मिलि ग्रॅम/किलो आहार) |
| कॅल्शिअम | ०.६६ | लोह | ५० |
| फॉस्फरस | ०.४१ | तांबे | १० |
| मॅग्नेशिअम | ०.२५ | जस्त | ४० |
| पोटॅशिअम | १.०० | मॅंगेनीज | ४० |
| गंधक | ०.२० | आयोडीन | ०.६ |
| सोडियम | ०.१८ | सेलेनीअम | ०.३ |
| क्लोरीन | ०.२५ | कोबाल्ट | ०.१ |
खनिजांचे महत्त्व
- दुधाळ जनावरांमध्ये दुग्धोत्पादन व प्रजनन टिकवून ठेवण्यासाठी खनिजे महत्त्वाची भूमिका पार पाडतात.
- जनावरांच्या शरीरामधून वेगवेगळ्या मार्गाने खनिजे बाहेर पडतात, त्यांची उणीव भरून काढण्यासाठी खनिज मिश्रणाची आवश्यकता असते.
- हाडांमध्ये कॅल्शिअम अाणि फॉस्फरसची मात्रा राखून ठेवण्यासाठी, रक्तात लाल पेशींच्या निर्मितीसाठी व पाचक रसांच्या उत्तम कार्यासाठी खनिजे आवश्यक असतात.
खनिज कमतरतेमुळे होणारे दुष्परिणाम
- दूध उत्पादनात कमतरता आढळून येते.
- जनावर माजावर येत नाही आणि माजावर आल्यास मुका माज दाखविते.
- गर्भाशयामध्ये दोष निर्माण होण्यास सुरवात होते.
- दुधाळ जनावरांचा भाकड काळ वाढतो, त्याचा परिणाम दूध उत्पादनावर दिसून येतो.
जनावरांना खनिज मिश्रण किती प्रमाणात द्यावे?
शरीराची खनिजाची गरज भागविण्यासाठी जनावरांच्या आहारामध्ये १ टक्का मीठ व २ टक्के खनिज मिश्रण पुरवावे.
- दुधाळ गाई व म्हशी मध्ये ६० ते ७० ग्रॅम प्रती जनावर प्रती दिवस
- वासरे व कालवडी ४० ते ५० ग्रॅम प्रती जनावर प्रती दिवस
- लहान वासरे, बकरी व मेंढी २५ ते ३० ग्रॅम प्रती जनावर प्रती दिवस
संपर्क : डॉ. अमित शर्मा, ८८८८३३३४५०
(पशुपोषण शास्त्र विभाग, राष्ट्रीय दुग्ध संशोधन संस्था, कर्नाल, हरियाणा)
जनावरांना हिरवा अाणि वाळलेला चारा पुरेशा प्रमाणात दिला जातो; परंतु खनिज द्रव्यांकडे विशेष लक्ष दिले जात नाही. उत्तम अारोग्यासाठी अाणि शरीराच्या चांगल्या वाढीसाठी जनावरांच्या आहारात ऊर्जा आणि प्रथिनांशिवाय खनिज द्रव्यांचे व जीवनसत्त्वाचे पुरेसे प्रमाण असणे महत्त्वाचे असते.
जनावरांच्या आहारामध्ये सामान्य क्रिया घडवण्यासाठी कर्बोदके, प्रथिने व क्षार जास्त प्रमाणात तर जीवनसत्त्वे व खनिजे कमी प्रमाणात लागतात. जनावरांच्या आहारामध्ये एकूण २२ खनिजांची आवश्यकता असते. ज्यामध्ये कॅल्शिअम, फॉस्फरस, मॅग्नेशिअम, गंधक, सोडिअम, पोटॅशिअम आणि क्लोरिन ही सात प्रमुख खनिजे आहेत. सूक्ष्म खनिजांमध्ये मुख्यतः लोह, जस्त, मॅंगेनीज, तांबे, आयोडीन, कोबाल्ट आणि सेलेनिअम अशा १५ सूक्ष्म खनिजांचा समावेश होतो.
दुधाळ जनावरांच्या आहारामध्ये मुख्यतः धान्य, ढेप, हिरवा व सुक्या चाऱ्याचा वापर होतो. ज्यामधून आवश्यकतेनुसार प्रथिने, कर्बोदके आणि स्निग्ध पदार्थ उपलब्ध होतात; परंतु खनिजांची पूर्तता होऊ शकत नाही. दुधाळ जनावरांची खनिजांची गरज पूर्ण न झाल्यामुळे दूध उत्पादनावर व प्रजनन क्षमतेवर विपरीत परिणाम दिसून येतात. जनावरांच्या चयापचय क्रियेसाठी खनिजांची गरज असते.
जनावरांच्या आहारामध्ये नियमित लागणारी खनिजांची मात्रा.
| मुख्य खनिजे | प्रमाण (टक्के) | सूक्ष्म खनिजे | प्रमाण (मिलि ग्रॅम/किलो आहार) |
| कॅल्शिअम | ०.६६ | लोह | ५० |
| फॉस्फरस | ०.४१ | तांबे | १० |
| मॅग्नेशिअम | ०.२५ | जस्त | ४० |
| पोटॅशिअम | १.०० | मॅंगेनीज | ४० |
| गंधक | ०.२० | आयोडीन | ०.६ |
| सोडियम | ०.१८ | सेलेनीअम | ०.३ |
| क्लोरीन | ०.२५ | कोबाल्ट | ०.१ |
खनिजांचे महत्त्व
- दुधाळ जनावरांमध्ये दुग्धोत्पादन व प्रजनन टिकवून ठेवण्यासाठी खनिजे महत्त्वाची भूमिका पार पाडतात.
- जनावरांच्या शरीरामधून वेगवेगळ्या मार्गाने खनिजे बाहेर पडतात, त्यांची उणीव भरून काढण्यासाठी खनिज मिश्रणाची आवश्यकता असते.
- हाडांमध्ये कॅल्शिअम अाणि फॉस्फरसची मात्रा राखून ठेवण्यासाठी, रक्तात लाल पेशींच्या निर्मितीसाठी व पाचक रसांच्या उत्तम कार्यासाठी खनिजे आवश्यक असतात.
खनिज कमतरतेमुळे होणारे दुष्परिणाम
- दूध उत्पादनात कमतरता आढळून येते.
- जनावर माजावर येत नाही आणि माजावर आल्यास मुका माज दाखविते.
- गर्भाशयामध्ये दोष निर्माण होण्यास सुरवात होते.
- दुधाळ जनावरांचा भाकड काळ वाढतो, त्याचा परिणाम दूध उत्पादनावर दिसून येतो.
जनावरांना खनिज मिश्रण किती प्रमाणात द्यावे?
शरीराची खनिजाची गरज भागविण्यासाठी जनावरांच्या आहारामध्ये १ टक्का मीठ व २ टक्के खनिज मिश्रण पुरवावे.
- दुधाळ गाई व म्हशी मध्ये ६० ते ७० ग्रॅम प्रती जनावर प्रती दिवस
- वासरे व कालवडी ४० ते ५० ग्रॅम प्रती जनावर प्रती दिवस
- लहान वासरे, बकरी व मेंढी २५ ते ३० ग्रॅम प्रती जनावर प्रती दिवस
संपर्क : डॉ. अमित शर्मा, ८८८८३३३४५०
(पशुपोषण शास्त्र विभाग, राष्ट्रीय दुग्ध संशोधन संस्था, कर्नाल, हरियाणा)
0 comments:
Post a Comment